Wouter Wilmer
De afgelopen jaren was de ECB vooral bezig met het stimuleren van de economie. Niet alleen staatsobligaties, ook bedrijfsobligaties werden op grote schaal opgekocht. Dit bracht de rentes in het gareel en met die lage rente probeerde de ECB de economie te stimuleren. Nu de inflatie hoog is, verhoogt de ECB de rente gestaag en lijkt de periode waarin de centrale bank stimuleert voorlopig voorbij. Maar wat nou als de ECB in de toekomst weer besluit expansief monetair beleid te voeren, bijvoorbeeld als de inflatie weer is gezakt? Zou de ECB dit dan niet beter op een andere manier doen? Zou de ECB het geld ook rechtstreeks naar de bevolking of de overheid kunnen overmaken, in plaats van eindeloos staatsobligaties op te kopen?
Helikoptergeld
Het idee om geld te creëren en dat rechtstreeks aan mensen te verschaffen om uit een crisis te komen is niet nieuw. De bekende econoom Milton Friedman stelde zich al een situatie voor waarin er een helikopter over de stad vliegt die bakken met geld boven de straten leegt. In de crisis van de jaren 30 kromp de geldhoeveelheid in minder dan drie jaar tijd met een derde, waardoor veel landen te maken hadden met deflatie. De krimpende geldhoeveelheid leidde niet alleen tot ontwikkeling van het Chicagoplan, waarin de depositobank wordt voorgesteld, het leidde ook tot een nieuw monetair idee; nieuw geld direct aan mensen verschaffen om bestedingen aan te jagen.
Als er geld wordt uitgedeeld aan de bevolking leidt dat volgens Friedman direct tot economische groei. Mensen die lucht krijgen van de helikopters, haasten zich naar buiten om zoveel mogelijk geld op te pakken. Gelijk spoeden verkopers naar de mensen die nu geld te besteden hebben om hun spullen aan te bieden. Vandaag de dag kan nieuw geld eenvoudig op bankrekeningen worden gestort, waarna mensen direct naar de MediaMarkt of de Footlocker kunnen om producten te kopen. Winkeliers voorzien meer vraag naar goederen en produceren meer, ze nemen weer meer mensen aan en dat heeft economische groei tot gevolg.
De afname van de geldhoeveelheid (M2) in Amerika in de jaren 30 (source; David Henderson)
Met dit voorbeeld probeerde Friedman duidelijk te maken dat centrale banken heel ver kunnen gaan om deflatie te bestrijden. Lang bleef dit voorstel echter puur theoretisch, totdat Ben Bernanke, oud-voorzitter van de FED, helikoptergeld als mogelijke optie besprak tijdens een toespraak in 2002. Dit gaf hem de bijnaam ‘Helicopter Ben’. In 2016 gaf hij wederom aan dat helikoptergeld niet genegeerd moet worden en dat het een goede mogelijkheid is in bepaalde omstandigheden. Tijdens de coronacrisis is helikoptergeld daadwerkelijk realiteit geworden, toen de Amerikaanse overheid 500 miljard dollar aan cheques en overschrijvingen rechtstreeks aan mensen beschikbaar stelde. Het bedrag bedroeg 1000 tot wel 1500 dollar per persoon en was afhankelijk van inkomen en gezinssamenstelling. De overheid moest dit geld weliswaar lenen, maar tegelijkertijd kocht de FED actief staatsobligaties op.
Toch kun je je afvragen of de coronacrisis wel een juiste combinatie van omstandigheden was om helikoptergeld in te zetten. De coronacrisis was namelijk op een andere leest geschoeid dan andere crises, aangezien de economie leed onder coronamaatregelen. Het was geen crisis die voortkwam uit een gebrek aan vraag naar producten. Extra geld in de economie in de vorm van helikoptergeld had daardoor niet heel veel zin en zou zelfs wel eens contraproductief kunnen zijn, zo schreef Thomas Bollen op Follow the Money. Centrale banken vergrootten wereldwijd wel de hoeveelheid geld, maar dat was door middel van kwantitatieve verruiming (het opkopen van staatsobligaties) en was met name bedoeld om goede financieringsmogelijkheden te scheppen. Het punt van kritiek is dan ook vaak dat dit gecreëerde geld niet echt bij de mensen terecht is gekomen, maar vooral is blijven hangen in financiële markten. Daardoor stuwde het prijzen van assets zoals huizen en aandelen omhoog, maar bleek het niet de remedie waarop gehoopt werd. Door kwantitatieve verruiming kwam er niet rechtstreeks meer geld in reële economie, maar door de lage rente werd het wel aantrekkelijker om te lenen. Ook rechtvaardigde de lage rente hogere waarderingen van aandelen, obligaties en vastgoed.
Verschillende vormen helikoptergeld
Helikoptergeld komt wel in de reële economie terecht. Dat kan op een aantal manieren. Zo kan de centrale bank geld creëren, waarna de overheid dat verdeelt onder de bevolking door het op rekeningen van burgers te storten. Het is hier dan wel belangrijk dat mensen dit geld als een eenmalig extraatje zien en niet als een fiscale stimulans die later weer teruggedraaid wordt door hogere belastingen te heffen. Mocht de Central Bank Digital Currency worden ingevoerd, waarbij mensen zelf een rekening kunnen openen bij de centrale bank, kan de centrale bank ook zelf geld uitdelen, maar dat is nu nog niet mogelijk. De overheid kan er ook voor kiezen om lange termijninvesteringen te stimuleren door zich bij het verdelen van het geld meer te richten op bedrijven. In zo’n geval geeft de overheid een ondersteuning bij bepaalde investeringen die bedrijven doen, maar zo’n keuze is ook afhankelijk van de reden waarom helikoptergeld ingezet zou kunnen worden.
Daarnaast kan de centrale bank simpelweg geld ‘printen’, dat daarna door de overheid wordt uitgegeven. Dit heet monetaire financiering. In zo’n scenario wordt geld dus niet direct aan inwoners gegeven, maar aan de overheid. Met dit geld kan de overheid dan weer wegen en scholen bouwen, investeren in de zorg en politie, of andere uitgaves doen. Het geld dat hiermee wordt gecreëerd belandt dan volledig in de economie, terwijl helikoptergeld ook kan worden gebruikt om te sparen of om schulden mee af te lossen. Dit gebeurt allemaal zonder dat de staatsschuld toeneemt, want het geld hoeft niet terugbetaald te worden.
Tenslotte kan er ook voor worden gekozen om een hele berg aan schulden af te schrijven. De Nederlandse staatsschuld is relatief laag, maar onze private schuld is daarentegen hoog. Helikoptergeld zou deze schuldenlast eenmalig kunnen verminderen om huishoudens te ondersteunen. De Australische econoom Steve Keen is al langer pleitbezorger van een zogenaamde debt jubilee. Volgens Keen is onze hele economie volledig gekenmerkt door schuld en door het aangaan van nieuwe schuld. In het geval dat er geen nieuwe schuld meer wordt aangegaan, zakt de economie ook weg in een recessie, zoals het geval was in Spanje in de jaren na 2008. Ook de huizenprijzen en nieuw krediet zijn sterk gecorreleerd. We zitten volgens de Australiër nu op een dood punt en de enige weg uit deze situatie is door schulden weg te strepen. Wellicht zou helikoptergeld dus ook kunnen worden ingezet om schuldenlast te verminderen.
Nederlandse private schuld vergeleken met het gemiddelde van de eurozone (source; Rabo Research)
Wim Boonstra en Bas van Geffen, economen van de Rabobank, pleiten voor een verkapte vorm van het afschrijven van staatsschuld, aangezien een kwart van alle staatsschuld al is opgekocht door de centrale banken. Door opgekochte schuld om te zetten in eeuwigdurende en renteloze leningen, zouden de financiële markten weer gezonder worden. ‘Het is een vestzak-broekzaktransactie geworden’, zo lieten ze onlangs weten tegenover Het Financieele Dagblad.
Kritiek
Niet iedereen is enthousiast over helikoptergeld. Zo vervalt bij helikoptergeld de strikte scheiding tussen de centrale bank en de overheid, aangezien dit plan samenwerking vereist tussen de twee partijen. De vervaging van die grens kan tot kafkaëske praktijken leiden als er geen strenge regels worden opgesteld. Zo gaat er vaak aan hyperinflatie een periode vooraf waarin de overheid heel veel geld creëert. Dat was niet alleen in Duitsland het geval in de jaren 20, ook Zimbabwe en Venezuela zijn hier goede voorbeelden van. Voorstanders van helikoptergeld zeggen dan vaak dat hyperinflatie alleen voorkomt als er ook politieke onrust is. Toch kunnen overheden het vaak moeilijk weerstaan om populariteit te winnen via de centrale bank als er geen scheiding is. Zo ging de rente van landen waar de centrale bank niet strikt gescheiden was vaak omlaag rond verkiezingstijd, louter om stemmen te winnen.
Er is ook kritiek op de vermeende effectiviteit van helikoptergeld. Het is zeer aannemelijk dat helikopter veel minder effectief is dan monetaire financiering van overheidsuitgaven, aangezien helikoptergeld waarschijnlijk niet volledig uitgegeven wordt. Daarnaast is er de angst dat het nieuwe geld zorgt voor een hogere inflatie, waarna er juist weer maatregelen moeten worden genomen als de inflatie oploopt. De geldhoeveelheid stijgt dan immers veel sneller dan de hoeveelheid producten en diensten in de economie. De schaarste in de reële economie leidt dan tot hogere prijzen.
Natuurlijk is de kritiek op helikoptergeld ook een principekwestie. De overmatige geldcreatie is het kenmerk van ons elastische geldsysteem, waarin geld niet gekoppeld is aan bijvoorbeeld goud, zilver, crypto of grondstoffen. De geldcreatie werkt fluctuaties van business cycles in de hand, waardoor er tijden van hele harde groei worden opgevolgd door stevige correcties. In economische voorspoed is er een enorme vraag naar krediet, met harde economische groei tot gevolg. Als het vertrouwen dan keldert, neemt de vraag naar krediet af en heeft dit weer malaise tot gevolg. Een stelsel met hard geld zal aan veel minder fluctuaties onderhevig zijn en zal veel gelijkmatigere groei opleveren, omdat de geldcreatie stabieler is.
Tegelijkertijd valt er wat voor te zeggen dat helikoptergeld een eerlijker alternatief is dan QE. Mocht er gestimuleerd worden, zou het dan niet beter en eerlijker zijn om te zorgen dat het geld naar de mensen gaat en niet naar de banken die er een potje van hebben gemaakt? Ook zullen huizenprijzen niet zo hard stijgen door helikoptergeld, terwijl QE wel bubbels veroorzaakt. Tenslotte is helikoptergeld ook zeer effectief tegen deflatie, omdat de bestedingen van huishoudens en bedrijven op peil blijven. Toch is strikte regelgeving wel van levensbelang, want gratis geld kan ook desastreuze gevolgen hebben. In ieder geval is helikoptergeld wel een interessant concept en zeker nog wat verder onderzoek waard.
Kijk ook eens een keer op ons YouTube kanaal
Namens Holland Gold interviewen Paul Buitink en Joris Beemsterboer verschillende economen en experts op macro-economisch gebied. Het doel van de podcast is om de kijker een beter beeld en houvast te bieden in een steeds sneller veranderend macro-economisch en monetair landschap. Klik hier om te abonneren.
